عکاسی جنگ | یکــی از وقایــع مهمــی کــه در هــر جامعــه می توانــد روی دهــد، جنــگ اســت. جنگ هــا عرصــۀ بــروز رفتارهــای گوناگــون انســان هســتند و عــکاس جنگ، نقــش پراهمیــت حلقــۀ میانجــی بیــن واقعیــت و کل جامعــه را ایفا می کنــد. در تاریــخ ایــران معاصــر، بســیاری از وقایــع مهــم توســط عکاســان، مستندســازی شــده اند.

تاریخچه و انواع عکاسی جنگ در ایران

بــا بیشــتر آشکار شــدن جنبــۀ مســتند و گزارشــی رســانۀ عکاســی، به کارگیــری عکس هــا در زمینه هــای خبــری و مســتند، طرفــداران زیــادی پیــدا کــرد. عکاســان دریافتنــد عکــس می توانــد در حــوادث و جاهــای مختلــف، شــاهد خوبــی بــرای ثبــت و مخابــرۀ آن واقعــه باشــد. عکــس می توانســت کســانی کــه در آنجــا حضــور نداشــتند و شــاهد ماجــرا نبودنــد را از وقایعــی کــه اتفــاق افتــاده اســت، مطلــع ســازد و بــه عنــوان بهترین بســتر بــرای آگاهــی عمومــی مــورد اســتفاده قــرار گیــرد.

از آنجایــی کــه تصاویــر همــواره نســبت بــه کلمــات بــا ســرعت بیشــتری در ذهــن جــای می گیرنــد، بــا شــروع جنــگ نیزنــگاه عکاســان متوجــه ایــن پدیــده شــد و تصمیــم گرفتنــد تــا ابعــاد و اتفاقــات جنــگ را آن طــور کــه می خواهنــد بــه مخاطبــان خویــش عرضــه کننــد. در واقــع، عــکاس جنــگ، نقــش پراهمیــت حلقــۀ میانجــی بیــن واقعیــت و کل جامعــه را ایفــا می کنــد. عکاســان جنــگ بــه دو گــروه عکاســان غیرحرفــه ای (آماتــور) و عکاســان حرفــه ای تقســیم بندی می شــوند.

انواع عکس در دوران جنگ دفاع مقدس

عکس هایــی کــه در دوران دفــاع مقــدس، در داخــل جنــگ و پشــت معرکــۀ جنگ گرفتــه شــده اســت، در ســه بخــش تقســیم می شــوند:

الــف)

عکس هایــی کــه بــه صــورت پرتــره مثــل عکس هــای پرســنلی قبــل از جنــگ در آتلیــه گرفتــه شــده اســت، بــا ایــن هــوای جنــگ و فضــای تفــاوت کــه در ایــن عکس هــا حال و حاکــم بــر دوران، مــواردی را تحت تأثیــر خــود قــرار داده اســت از جملــه تیــپ، نــوع لبــاس، نــگاه و طریقــۀ نشســتن و حتــی توجــه بــه محاســن (ریــش صــورت) و صاف بــودن موهــا بــه صــورت زلــف کــه ایــن مــوارد در عکس هــا قابل توجــه بودنــد ).

اشــخاص گاهــی بــا تصــور اینکــه ایــن (جان بزرگــی، عکــس آخریــن عکــس به جامانــده از آنهــا خواهــد بــود، حضــور خــود را در مقابــل دوربیــن بــاارزش می دیدنــد؛ بــا ایــن تصــور کــه عکــس مــن عکســی اســت کــه بــر روی حجلــۀ شــهادت یــا جلــوی تابــوت و در معــرض دیــد عــام قــرار خواهــد گرفــت و بنابرایــن حــس معنــوی عکــس بــرای صاحــب عکــس قابــل توجــه بــوده اســت. در کنــار ایــن نــوع عکس هــا، عکس هایــی بــا لبــاس نظامــی یــا بســیجی قــرار دارد کــه در آتلیــه گرفتــه شــده اســت. ایــن نــوع عکس هــا در پشــت جبهــه، محــل اســتقرار پادگان هــای نظامــی و توســط عکاســان جنــگ در ســتاد تبلیغــات گرفتــه می شــد.

ب)

از نــوع دیگــر عکس هــای دوران جنــگ، عکس هــای یــادگاری اســت کــه در میــدان جنــگ، پشــت جبهــه و یــا خــط مقــدم جبهــه بــه صــورت شــخصی یــا انفــرادی بــه ثبــت می رســید. از ویژگی هــای بــارز و آشــکار ایــن نمونــه عکس هــا، مطلع بــودن شــخص از انداختــن عکــس، حالــت قرارگرفتــن، نگاه کــردن و توجــه یــک ســویی اســت. ج. عکس هایــی کــه در جنــگ بــه صــورت لحظــه ای و بــدون توســط عکاســان حرفــه ای ً ســوژۀ عکاســی و معمــولاِتوجــه شــخص گرفتــه می شــود.

عکاســان حرفــه ای بــا تخصــص خــود و بــا وســایل حرفــه ای در خــط اول مقــدم جنــگ یــا پشــت خــط بــا نــگاه تیزبیــن لحظه هــای حســاس جنــگ را می بیننــد و بعــد از انتخــاب بــه ثبــت می رســانند. دو دســتۀ آخــر در گــروه عکاســی های غیررســمی از جنــگ قــرار می گیرنــد ایــن نــوع تصاویــر، رزمنده-عــکاس چشــم انداز دوگانــۀ ناظــر و شــرکت کننده را دارد کــه یــک منبــع مهــم از تصاویــر غیررســمی را تشــکیل می دهنــد.

تصاویــری کــه رزمنده-عــکاس ارائــه می دهــد، بینــش عمــوم را در زمینــۀ تنش هایــی کــه در جوهــر جنــگ وجــود دارد فراهــم می کنــد. شــاید صفت هــای اغلــب اعمال شــدۀ «آماتــور»، «غیرحرفــه ای» و «خصوصــی» در حــال حاضــر اهمیــت خــود را از دســت داده انــد. بــه هــر حــال بعضــی عکاس-رزمنــدگان بــه ســطح نیمه حرفــه ای در تولیــد و توزیــع تصاویــر رســیده اند.

اســتفاده از عکس هــای روایــی بــرای تعامــل با تفســیر و ارزیابــی اخاقی یــک رویــداد، درک و توضیــح احتمالــی ایــن حــوادث را بــالا می بــرد. «در مــورد تصاویــر بصــری کــه در مطبوعــات ظاهــر نمی شــوند، صحبــت نمی شــود» تأثیرگــذاری چنیــن تصاویــری بــه عنــوان قســمتی از اطاعــات، می توانــد کانــون اصلــی بحــث واکنش هــای عمومــی قــرار گیــرد.

ج)

عکس هایــی کــه در جنــگ بــه صــورت لحظــه ای و بــدون توســط عکاســان حرفــه ای ً ســوژۀ عکاســی و معمــولاِتوجــه شــخص گرفتــه می شــود. عکاســان حرفــه ای بــا تخصــص خــود و بــا وســایل حرفــه ای در خــط اول مقــدم جنــگ یــا پشــت خــط بــا نــگاه تیزبیــن لحظه هــای حســاس جنــگ را می بیننــد و بعــد از انتخــاب بــه ثبــت می رســانند.

دو دســتۀ آخــر در گــروه عکاســی های غیررســمی از جنــگ قــرار می گیرنــد.در ایــن نــوع تصاویــر، رزمنده-عــکاس چشــم انداز دوگانــۀ ناظــر و شــرکت کننده را دارد کــه یــک منبــع مهــم از تصاویــر غیررســمی را تشــکیل می دهنــد. تصاویــری کــه رزمنده-عــکاس ارائــه می دهــد، بینــش عمــوم را در زمینــۀ تنش هایــی کــه در جوهــر جنــگ وجــود دارد فراهــم می کنــد. شــاید صفت هــای اغلــب اعمال شــدۀ «آماتــور»، «غیرحرفــه ای» و «خصوصــی» در حــال حاضــر اهمیــت خــود را از دســت داده انــد. بــه هــر حــال بعضــی عکاس-رزمنــدگان بــه ســطح نیمه حرفــه ای در تولیــد و توزیــع تصاویــر رســیده اند.

جایــگاه تصویــر شــهدا در فضاهــای عمومــی شــهری و روابــط اجتماعــی

در ایــن بخــش تصاویــر شــهدا در فضاهــای عمومــی محلــه و در ارتبــاط بــا هم محله ای هــا و غریبه هــا بررســی می شــود. خانــه و محلــه بخشــی جدایی ناپذیــر از زندگــی و خاطــرات گذشــتۀ انســان ها را دربرمی گیــرد. ناگفتــه پیداســت بــه دلیــل قــدرت یــادآوری عکــس، عکــس شــهیدان محــل در محلــۀ شــهدا، از جایــگاه ویــژه ای برخــوردار اســت. بــرای اینکــه بتــوان بــه نتیجه ای قابل قبــول در ایــن تحقیــق رســید، عکس هــا بــه چنــد صــورت طبقه بنــدی می شــوند و توضیحاتــی در مــورد هــر گــروه ارائــه می شــود. در بخــش فضاهــای عمومــی جایــگاه تصاویــر شــهدا در ســه فضــای مســجد، کوچــه، خیابــان و در نهایــت ســردر برخــی از خانه هــا بررســی می شــود

مســجد:

هــر مســجد می توانــد جایــگاه ویــژه ای در پیونــد اهــل محــل ایفــا کنــد و پیونــدی میــان نســل شــهدا بــا جوانــان و نوجوانــان برقــرار کنــد تــا شــهادت بــرای جوانــان و نوجوانــان بــه امــری ذهنــی تبدیــل نشــود. در مســجد محــل می تــوان عکس هــای شــهدا را بــر روی یــک بنــر در کنــار  دو عکس بزرگ تــر از امــام خمینــی (ره) مشــاهده کــرد.

در کوچــه و خیابــان:

نقاشــی های دیــواری قدیمــی شــهدا و امــام خمینــی مشــاهده می شــود. تصویــر شــهید و امــام خمینــی (ره) در یــک قــاب، بــر آرمــان باشــکوه شــهید صحــه می گــذارد و نمــادی بــرای گذشــت و ایثــار و اجابــت ، نشــان دهندۀ 3 دســتور و فرمــان ولــی خــدا می شــود. تصویــر دیوارنــگاره ای قدیمــی درکــوی شــهدا اســت.

ســردر خانه هــا:

عکس هایــی نیــز از شــهدا در قاب هــای فلــزی در ســردر بعضــی خانه هــا عکس هــا ماننــد شناســنامۀ خانــه و یــا زمانــی ماننــد پــاک خانــه کاربــرد داشــته و نشــان دهندۀ ایــن هســتند کــه خانــه متعلــق بــه کــدام خانــوادۀ شــهید اســت. ایــن شــیوه از بازنمایــی، در دوران جنــگ و چنــد ســال پــس از آن در بســیاری از مناطــق ایــران مرســوم بــود. ولــی ایــن روزهــا کم تــر از ایــن قاب هــای شــخصی بــر ســردر خانه هــای شــهدا دیــده می شــود. عکــس شــهید بــر ســردر خانه هــا خوش آمدگــوی میهمانــان ایــن منــزل نورانــی و عامــل خیــر و برکــت و روزی اســت. بعضــی اوقــات، وجــود گل، گلــدان و گاب در کنــار تصاویــر، نمــادی از طــراوت، زندگــی و زیبایــی را یــادآور می شود. و ایــن حضــور تــا جایــی پررنــگ و واقعــی اســت کــه گاه دعــا و چشــم نظــر نیــز بــرای وجــود مبــارک شــهید، تزئیــن ایــن تصاویــر شــده اســت.

عکس هــای چاپ شــده از نگاتیــو اصلــی:

ایــن عکس هــا بیشــتر بــه خاطــر گذشــت زمــان کمــی رنگ باختــه و بــه اصطــاح رنــگ پریده انــد. در برخــی، قســمتی از عکــس از بیــن رفتــه و یــا بــه خاطــر قارچ هــای کاغــذ موجــود در مناطــق مرطــوب و یــا قــراردادن عکــس در معــرض کولرهــای آبــی آســیب دیده انــد. عکــس چــاپ شــدۀ قدیمــی حس وحــال خــود را دارد و بــرای خیلــی از خانواده هــای شــهدا تنهــا چیــزی کــه باقی مانــده رو رفتــه اســت.

نتیجه گیری

همان گونــه کــه بیــان شــد، در پژوهــش حاضــر جایــگاه تصاویــر شــهدا در محلــۀ شــهدای کاشــان بــه عنــوان یکــی از محاتــی کــه پــس از جنــگ، شــهدا نــام گرفــت، بررســی شــد و جایــگاه تصاویــر رســمی و غیررســمی برجای مانــده در فضاهــای محلــه و درون خانه هــای شــهیدان تحلیــل شــد. مشــاهدات نویســنده حاکــی از آن اســت کــه اهــل محــل دل بســتگی خاصــی بــه محلــۀ خــود دارنــد و ســاکنین محــل بــه وســیلۀ عکــس، ســعی در ایجــاد همدلــی و پیونــد نســل ها دارنــد.

ایــن عکس هــا بــه چنــد گــروه تقســیم شــدند؛ گــروه اول، عکس هــا و تصاویــر شــهدا کــه در فضــای عمومــی قــرار دارد. گــروه دوم، عکس هــای داخــل محــل زندگــی خانــوادۀ شــهدا کــه خــود بــه چنــد زیرمجموعــه تقســیم می شــود. مجموعــۀ اول، عکس هــای رســمی یــا نقاشــی هایی از عکس هــای پرســنلی شــهدا کــه بیشــتر در اتــاق مهمــان بــر روی دیــوار یــا طاقچــه قرار گرفتــه اســت.

عکس هــای رســمی نشــانه ای از شــأن اجتماعــی خانــوادۀ شــهدا در موقعیت هــای یادشــده اســت و بــه همیــن دلیــل اســت کــه ایــن عکس هــا بیشــتر در فضــای رســمی کاربــرد دارنــد. عکس هــای صمیمی تــر در فضاهایــی از خانــه نصــب می شــوند کــه مــورد اســتفادۀ روزانــۀ اهــل خانــه اســت. عکس هــای فضاهــای عمومــی بیشــتر از روایــت رســمی دولتــی پیــروی می کننــد کــه در آن، نگاهــی ریاضــی وار بــه جنــگ حکم فرماســت.

در مقابــل، روایــت مردمــی از جنــگ بیشــتر در فضاهــای شــخصی وجــود دارد کــه در بعضــی مواقــع هماهنــگ بــا روایــت رســمی نیســت. در فضــای خانــه و محلــه نیــز عکــس شــهید در کنــار عکــس رهبــران انقــاب بــه چشــم می خــورد. آرمان هــای شــهید بــا آرمان هــای رهبــر شــکل گرفتــه و ایــن شــهادت بــه شــوق وصــال یــار و بــه دســتور نماینــدۀ خــدا بــر او تقــدس یافتــه اســت. تصاویــر شــهدا در فضاهــای شــهری در هــر دورۀ زمانــی ارتبــاط مناســب و مطلوبــی را بــا فضــای اجتماعــی برقــرار کرده انــد.

در دوران پــس از جنــگ بــه خاطــر احســاس نیــاز بــه شــناخت قهرمانــان ملــی و دفــاع مقــدس، ســبک واقع گرایــی عامه پســند بــه منظــور نمایــش تصاویــر شــهدا انتخــاب شــد و عکــس بــه عنــوان نزدیک تریــن و شــبیه ترین بیــان تصویــری بــه تمثــال یــک شــهید، ابــزار بســیار کارآمــدی در ســاختن ارتبــاط میــان مــردم عــادی و ارزش هــا بــه کار گرفتــه شــد. زیــرا در ایــن صــورت مــردم قــادر بودنــد شــهدا را در زندگــی روزمــرۀ خــود ببیننــد و از آنهــا یــاد کننــد.

بنابرایــن می تــوان بیــان کــرد کــه حضــور تصاویــر شــهدا در فضاهــای محــات شــهری بــه دلیــل امــکان برقــراری ارتبــاط ســریع تر و پایدارتــر بــا مخاطــب، از حیــث زیبایی شناســی دارای مقبولیــت بیشــتری اســت. گرایــش جامعــه بــه بازنمایــی واقع گــرای تصاویــر شــهدا چــه در قالــب فضاهــای عمومــی و چــه در فضاهــای خصوصــی، ریشــه در احســاس نیــاز بــه همگرایــی جامعــه پــس از جنــگ دارد؛ چــرا کــه جامعــه بــه یــادآوری ارزش هــای ملــی و بازنمایــی آنهــا نیــاز دارد. بســیاری از جوانــان در زندگــی روزمــره دغدغــۀ دوران جنــگ و ارزش هــای آن را ندارنــد و برقــراری ارتبــاط بــا شــهدا بــرای آنهــا ســخت می نمایــد.

بنابرایــن بــا قــراردادن تصاویــر رســمی و غیررســمی ایــن شــهدا در فضاهــای عمومــی و خصوصــی، روابــط اجتماعــی چــه در قالــب روابــط خانوادگــی و چــه در قالــب روابــط جمعــی شــکل می گیــرد کــه زمینــه را بــرای تجربــۀ بــودن بــا شــهدا در زندگــی روزمــرۀ افــراد پدیــد مــی آورد. در واقــع می تــوان بیــان کــرد کــه قرارگیــری ایــن تصاویــر در فضاهــای عمومــی شــهری و یــا در فضاهــای خصوصــی خانه هــای شــهیدان بــه منظــور رفــع نیازهــای روحــی و احتیــاج بــه آشــنایی بــا گذشــتۀ پرافتخــار بــرای جوانــان اســت.

لازم بــه ذکــر اســت کــه عکــس فضاهــای عمومــی بیشــتر از روایت رســمی دولتــی پیــروی می کنــد کــه در آن نگاهــی ریاضــی وار بــه جنــگ حکم فرماســت. در مقابــل روایــت مردمــی از جنــگ بیشــتر در فضاهــای شــخصی وجــود دارد کــه در بعضــی مواقــع هماهنــگ بــا روایــت رســمی نیســت. هــر موضــوع عکاســی روی دیــوار و یــا طاقچــه، بــرای بیننــده محتــوای پنهانــی دارد کــه چشــم ناظــر ســعی در آشــکارنمودن آن دارد.

در واقــع محتــوای آشــکار عکــس چیــزی اســت کــه قابــل مشــاهده اســت و از طریــق عکــس، واقعیــت را ترســیم می کنــد و بــا کمــک نمادهــا، انتخــاب یــک کادر از بی نهایــت کادر قابــل انتخــاب و انتخــاب یــک عکــس از میــان یــک مجموعــه عکــس و نصــب آن در فضــای خصوصــی خانــه، عکــس چنــان تغییــر می کنــد تــا بــه شــکل مبــدل واقعیــت را نمایــش دهــد و واقعیــت بــه شــکل تغییریافتــه و از محتــوای آشــکار عکــس بــه محتــوای پنهــان برســد.

در ایــن عکس هــا واقعیــت بــه شــکل امــر واقــع در ذات خــود تجربــه می شــود و واقعیــت بــه کمــک تصویــر قابــل درک خواهــد بــود. در حقیقــت واقعیــت تجربــه ای اســت کــه در قالــب فهــم نمی آیــد و نیــاز بــه کاتالیــزوری دارد تــا درســت و قابــل درک شــود و عکس هــای غیررســمی محرکــی خواهــد بــود کــه بــه کســب دانــش کمــک خواهــد کــرد.

در عیــن حــال هــر عکــس غیررســمی تجربــۀ فــرد از جنــگ اســت کــه در قالــب واقعیــت تجربــه می شــود و عکــس، کلماتــی همچــون شــهادت، جنــگ و ایثــار را قابــل بیــان می کنــد و مخاطــب را وادار بــه تفکــر می کنــد و از ایــن طریــق در پایــان، مخاطــب را بــه دانایــی می رســاند. در حقیقــت عکــس کــه خــود ابــداع انســان اســت، تفکــر و مکالمــه دربــارۀ رویدادهــا را فراهــم می کنــد. عــکاس غیررســمی بخشــی از وجــود خــود را بــا تجربــه ای عاطفــی کــه ریشــه در باورهــا و تجربــۀ عــکاس دارد بــا بیننــده شــریک خواهــد شــد.

بــه بیــان دیگــر عکــس غیررســمی بــه عنــوان یــک واقعیــت محــو و غیرقابل تأمــل بــه یــک خاطــرۀ تصویــری تبدیــل می شــود. پــس از تبدیــل واقعیــت بــه عکــس غیررســمی، حافظــه ای دیــداری در دســترس خواهــد بــود کــه قابلیــت تجربــۀ تکرارپذیــر را دارد. تجربــه از طریــق عکس دیــدن و عکاســی کردن اســت کــه معنایــی شــخصی پیــدا می کنــد و تــا وقتــی واقعیــت بــا عکاســی پــردازش نشــود، بــه شــکل واقعیتــی کــه بــه طــور کامــل درک نشــده، بــه خاطــره ای شــخصی تبدیــل می شــود.

عکس و عکاســی غیررســمی بخشــی از کارکــرد عکــس اســت و کمــک می کنــد تــا واقعیــت خــام بــه واقعیــت قابــل لمــس تبدیــل شــود. در زمــان جنــگ فرصتــی وجــود نــدارد تــا احساســات انســان بررســی شــود و ایــن احساســات بــه نقــاط عمیق تــر از ذهــن منتقــل می شــود.